Ο προφήτης Ιωνάς στην υμνογραφία της Εκκλησίας

Γεώργιος Ζαραβέλας, Θεολόγος

Ο προφήτης Ιωνάς στην υμνογραφία της Εκκλησίας

Ο σήμερα τιμώμενος προφήτης Ιωνάς αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο του ομώνυμου βιβλίου της Παλαιάς Διαθήκης, είναι ένας από τους 12 ελάσσονες συγγραφείς προφήτες και μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητές της. Η σημασία του προσώπου του Ιωνά καταδεικνύεται και από τη θέση που έχει στην υμνογραφία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, με κυριότερο σημείο αναφορών την έκτη ωδή των υμνολογικών κανόνων. Μελετώντας μερικά από τα τροπάρια αυτά, παρατηρούμε πως αντιλαμβάνεται η Εκκλησία τον προφήτη και τη δράση του, πως τον συνδέει με την καινοδιαθηκική διδασκαλία και το σχέδιο του Θεού για τη  σωτηρία του ανθρώπου.

            Ο ειρμός της έκτης ωδής του κανόνα της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού, με την απόδοση της οποίας συμπίπτει η μνήμη του, προβάλλει τον προφήτη σαν προτύπωση της Σταύρωσης και της Ανάστασης του Κυρίου. O Ιωνάς, σύμφωνα με τον Νικόδημο τον Αγιορείτη, «ὅταν ἐξάπλωσε τάς χεῖρας τοῦ εἰς σχήμα Σταυροῦ μέσα εἰς τά σπλάγχνα τοῦ κήτους τοῦ θαλασσίου […] ἐπροεικόνισε καθαρά τό πάθος τοῦ Χριστοῦ τό γενόμενον σωτήριον εἰς ὅλους  τούς ἀνθρώπους». Στο βιβλικό κείμενο δεν μαρτυρείται η σταυρόσχημη στάση του μέσα στην κοιλιά του κήτους, είναι λογικό, όμως, να έλαβε κατά την διάρκεια της προσευχής του στάση σταυρού, απλώνοντας τα χέρια του και ζητώντας το έλεος του Θεού. Φαίνεται λοιπόν εδώ, έστω και σαν προτύπωση, η σωτήρια δύναμη και ενέργεια του Σταυρού. Ο υμνωδός επισημαίνει ξεκάθαρα τον συμβολισμό της στάσης του Ιωνά ως προεικόνιση του σταυρικού Πάθους του Κυρίου∙ όπως ο Χριστός έπαθε προσηλωμένος στο Σταυρό, έτσι και ο Ιωνάς πάσχει μέσα στο κουφάρι του κήτους με τη σταυρική έκταση των χειρών του.

            Το συγκεκριμένο τροπάριο προβάλει και δεύτερο συμβολισμό. Ο υμνωδός πίσω από την μετά από τρεις ημέρες εξέμεση του Ιωνά βλέπει την τριήμερη Ανάσταση του Ιησού, ο οποίος έμεινε στην κοιλιά του Άδη τρεις ημέρες. Ο Ιωνάς, λοιπόν, παρέμεινε στο βάθος της αβύσσου κατά ίσο χρονικό διάστημα με εκείνο που παρέμεινε ο Χριστός στο Άδη μέχρι τη θριαμβευτική εκ νεκρών Έγερσή Του.

            Στον αντίστοιχο ειρμό του πεζού κανόνα των Χριστουγέννων απαντάται ένας διαφορετικός συμβολισμός της κατάποσης και παραμονής του προφήτη στην κοιλιά του κήτους. Η διαμονή του Ιωνά στην κοιλιά του θηρίου συμβολίζει τη σύλληψη και την κυοφορία του εμβρύου Χριστού μέσα στη γαστέρα της Θεοτόκου. Ο υμνογράφος αναφέρει ότι, όπως ο Ιωνάς διαφυλάχθηκε μέσα στο κήτος αλώβητος, έτσι και ο Χριστός, ο Μονογενής Λόγος του Θεού, «εἰσελθών ὑπερφυῶς εἰς τήν κοιλίαν τῆς Παρθένου, καί σάρκαν λαβῶν ἐκ τῶν παναχράντων αὐτῆς αἰμάτων ἐγεννήθη φυλάξας ἀβλαβή καί ἀδιάφθορον τήν δεξαμένην καί γεννήσασαν αὐτόν κοιλίαν». Η Θεοτόκος, δηλαδή, με τη γέννηση του Χριστού έμεινε αλώβητη και άσπιλη, όπως ο Ιωνάς διατηρήθηκε στην κοιλιά του κήτους, χωρίς να διαφθαρεί η σωματική αρτιμέλειά του.

            Ο συμβολισμός αυτός είναι αντιστρόφως ανάλογος, καθώς στην περίπτωση του προφήτη το κήτος διαφύλαξε αβλαβή από τους κινδύνους της θάλασσας τον Ιωνά, ενώ όσον αφορά τη Σύλληψη και τη Γέννηση του Χριστού από την Παρθένο αυτός που εφύλασσε στην πραγματικότητα δεν ήταν η κοιλία της Θεοτόκου,  αλλά ο ίδιος ο Λόγος του Θεού. Αφού εισήλθε ο Λόγος στη γαστέρα της Θεοτόκου και προσέλαβε την ανθρώπινη φύση, ταυτόχρονα προστάτευσε την αγνότητα-παρθενία της Μητέρας Του, καθιστώντας την αμέτοχη των οδυνών και των συνηθισμένων συνεπειών του τοκετού.

            Ο ιαμβικός κανόνας της ίδιας εορτής προσεγγίζει διαφορετικά το πρόσωπο του προφήτη. Ο συνθέτης του ύμνου παρακαλεί το Θεό να έλθει  και να τον σώσει από τα δεινά που τον ταλανίζουν. Αισθάνεται  πληγωμένος από τα βέλη της αμαρτίας, τα οποία ο διάβολος συνεχώς εξακοντίζει, και δεν έχει τη δυνατότητα να προσεγγίσει ο ίδιος το Θεό. Ο Ιωνάς ζητά εξίσου ολόθυμα από τον Θεό να τον απελευθερώσει από τον πειρασμό που τον βασανίζει, αναφέροντας χαρακτηριστικά στην προσευχή του: «ἀναβήτω ἐκ φθοράς ἡ ζωή μου πρός σε Κύριε ὁ Θεός μου» (Ιωνά β,7).

            Η ίδια παράκληση του προφήτη επαναλαμβάνεται και στον κανόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Πίσω από τον στίχο του τροπαρίου: «ἐκ φθοράς με ρύσαι Ἰησοῦ Βασιλεῦ τῶν Δυνάμεων» υπολανθάνει η ανωτέρω φράση του Ιωνά, όπου παρακαλεί τον Θεό να επιτρέψει τη σωτηρία του, έχοντας τη βεβαιότητα ότι θα τον σώσει και θα τον βοηθήσει να βγει από το αδιέξοδο που βρέθηκε. Στο ίδιο τροπάριο μνημονεύεται για άλλη μια φορά η προτύπωση της τριήμερης Ανάστασης του Κυρίου από την μετά τρεις ημέρες εξέμεση του Ιωνά στην ξηρά.

Το ίδιο θέμα απαντάται και στον κανόνα του Μ. Σαββάτου. Εδώ ο υμνωδός απευθύνεται προς τον Πλάστη, λέγοντας ότι, όπως Εκείνος αιχμαλωτίσθηκε από τον Άδη, αλλά μετά από τρεις ημέρες τον συνέτριψε με την Ανάστασή Του, έτσι και ο Ιωνάς «συνεσχέθη ἀλλ’ οὐ κατεσχέθη στέρνοις κητώοις». Η κατάποση του Ιωνά σήμανε την αιχμαλώτιση, αλλά όχι και την απώλειά του, αφού σύντομα ελευθερώθηκε από το κήτος. Ο Χριστός ελευθερώνεται, αντίστοιχα, από το δεσμωτήριο του Άδη, αλλά ελευθερώνει μαζί του και ολόκληρο το ανθρώπινο γένος από την τυραννία του κακού.

Το περιστατικό της εξέμεσης του Ιωνά συγκρίνεται με την εκ τάφου Έγερση του Χριστού και στον κανόνα της εορτής της Ανάστασης. Ο Χριστός, «κατελθών ἐν τοῖς κατωτάτοις τῆς γῆς καί συντρίψας μοχλούς αἰωνίους», αναστήθηκε μέσα σε τρεις ημέρες, όπως ο Ιωνάς εξήλθε από την κοιλιά του θηρίου. Ο Κύριος, άλλωστε, είχε αναφέρει πριν το Πάθος του ότι «ὥσπερ γάρ ἐγένετο Ἰωνᾶς ὁ προφήτης ἐν τῇ κοιλίᾳ τοῦ  κήτους τρεῖς ἡμέρας καί τρεῖς νύκτας, οὕτως ἔσται καί ὁ υἱός τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ καρδίᾳ τῆς γῆς τρεῖς ἡμέρας καί τρεῖς νύκτας» (Μτ. ιβ’, 40).

Ο Κοσμάς ο Υμνογράφος αποδίδει ιδιαίτερο συμβολισμό του προφήτη Ιωνά στον κανόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στον ύμνο αυτό  συμβολίζεται με την τριήμερη εξέμεση του Ιωνά η μετά την Κοίμηση μετάσταση του σώματος της Θεοτόκου στους ουρανούς, χωρίς να γνωρίσει τη φθορά του θανάτου, σύμφωνα και με τον Νικόδημο τον Αγιορείτη. Η Παρθένος είναι εκείνη η γυναίκα, η οποία έφερε στον κόσμο το Λυτρωτή. Το σώμα της μετά την Κοίμηση δεν γνωρίζει τη φυσική φθορά της σάρκας, αλλά της χαρίζεται από τον Θεό και Υιό της η αφθαρσία. Το λείψανό της παρέμεινε τρεις ημέρες στο μνήμα, αλλά δεν κυριεύθηκε από τη διαφθορά του θανάτου, όπως συνέβη, ανάλογα, και με τον προφήτη.

Ο προφήτης Ιωνάς ενέπνευσε τους εκκλησιαστικούς υμνογράφους σε τέτοιο βαθμό, ώστε να εκφράσουν με αφορμή το πρόσωπό του σημαντικά θέματα της ορθόδοξης δογματικής διδασκαλίας. Οι μελουργοί διαβλέπουν πίσω από την τριήμερη εξέμεση του Ιωνά την τριήμερη Ανάσταση του Κυρίου, αλλά και την μετά τρεις ημέρες μετάσταση της Θεοτόκου, την άμεμπτη Σύλληψη και την υπερφυσική Γέννηση του Θεανθρώπου Χριστού, ενώ αντηχούν οι προσευχητικοί λόγοι του Ιωνά μέσα από την κοιλία του κήτους, με εξέχουσα την συμβολική παραβολή του προσευχόμενου εντός του κήτους προφήτη με τον Σταυρό του Χριστού.