«Ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι ἀπέχουσι τὸν μισθῶν αὐτῶν»

Η αληθής νηστεία. Προϋποθέσεις της νηστείας

Ἰωὴλ Φραγκάκος 

(Μητροπολίτης Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας)

«Ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι ἀπέχουσι τὸν μισθῶν αὐτῶν»

                       Ὅ,τι κερδίζουμε καὶ κατορθώνουμε στὴν ἀρετὴ καὶ στὴν ἠθική μας τελείωση, εἶναι θησαυρὸς ἀσύλητος καὶ μάλιστα προσωπικός, ἀναφαίρετος θησαυρός. Δὲν εἶναι τὰ «περὶ ἡμᾶς», ἀλλὰ «ἡμεῖς», οὐδὲ κἄν τὸ σῶμα καὶ οἱ αἰσθήσεις, ἀλλ’ ἡ ψυχή μας, ἡ πνευματικὴ ἐντὸς μας ἀξία, ἡ ὕπαρξή μας. Ἀφοῦ, λοιπόν, ὁ ἀγώνας ποὺ κάνουμε εἶναι γιὰ νὰ ζήσουμε πνευματικά, ὀφείλουμε νὰ τὸν κάνουμε σωστά. π.χ. λέγει ὁ Κύριος, γιὰ νὰ ὠφεληθοῦμε ἀπὸ τὴ νηστεία, νὰ τὴν κάνουμε μὲ σωστὸ τρόπο, γιατί ὅσοι νηστεύουν λάθος «ἀπέχουσιν τὸν μισθὸν αὐτῶν» (Ματθ. 6,16). Σήμερα πρὸ τῶν πυλῶν τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς θὰ θέλαμε νὰ δείξουμε κάποιες καταστάσεις ποὺ δὲν ἀφήνουν νὰ καρποφορήσει ἡ νηστεία καὶ μᾶς ἀφαιροῦν τὸν πνευματικὸ μισθό.

Προυποθέσεις τῆς νηστείας

               Πρῶτα πρῶτα ὑπάρχει μία λανθασμένη ἀντίληψη γιὰ τὸ θεσμὸ τῆς νηστείας. Ἡ νηστεία δὲν εἶναι μόνο ἀποχὴ ἀπὸ ὁρισμένες τροφές, ἀλλ’ εἶναι καὶ ταπείνωση, μετάνοια καὶ ἐσωτερικὴ συντριβή. Ὄχι μόνον σωματικὴ κάθαρση μὲ λιτὴ δίαιτα, μὰ καὶ ἐσωτερικὸς πνευματικὸς ἀνακαινισμός. Βεβαίως ἡ πρώτη ἐντολὴ ποὺ ἔδωσε ὁ Θεὸς εἶναι ἐντολὴ νηστείας, ἀπὸ συγκεκριμένη τροφὴ καὶ ἡ παράβασή της ἔφερε τὴν ἔξωση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν Παράδεισο. Ὁ Μωυσῆς, ὁ Κύριος, ὁ Παῦλος καὶ οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας νήστευαν. Ἡ νηστεία εἶναι τὸ μέσον κι ὄχι ὁ σκοπός. Ὁ σκοπὸς εἶναι ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια τοῦ ἀνθρώπου κι ὄχι ἡ αὐτοδικαίωση. Πολλοὶ πιστεύουν πὼς εἶναι ἡ πρώτη ἀρετὴ κι ἄλλοι φρονοῦν πὼς εἶναι ἕνας παρεξηγημένος θεσμός, ποὺ εἶναι ἄχρηστος γιὰ τὴν ἐποχή μας. Πολλοὶ μάλιστα τὴν εἰρωνεύονται καὶ τὴν ἐμπαίζουν. Δὲν ἐξισώνεται ἡ νηστεία μὲ τὴ δίαιτα, ποὺ εἶναι δύο διαφορετικὲς καταστάσεις.

                  Ἡ νηστεία πρέπει νὰ γίνεται μὲ ἀγαθὴ διάθεση κι ἀπὸ ἀγάπη πρὸς τὸν Θεὸ κι ὄχι γιὰ νὰ «φανῶμεν τοῖς ἀνθρώποις νηστεύοντες» (ὅπ.π.). Ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος γράφει πὼς ἐμεῖς πολλὲς φορὲς ξεπεράσαμε καὶ τοὺς ὑποκριτές. Γνωρίζω, λέγει ὁ ἅγιος, πολλοὺς ποὺ δὲ νηστεύουν, κι ἄλλους ποὺ ἐπιδεικνύονται μὲ τὴν ἄσκηση τῆς νηστείας. Ἐπίσης ξέρω κι ἀνθρώπους ποὺ ἐνῶ δὲ νηστεύουν «τὰ τῶν νηστευόντων προσωπεῖα περίκεινται», ντύνονται δηλ. τὶς μάσκες τῶν νηστευτῶν. Ὑπάρχουν κι ἄλλοι ἀκόμη πιὸ ἀσυνεπεῖς, ποὺ ἐνῶ δὲ νηστεύουν, διδάσκουν τοὺς ἄλλους γιὰ τὴ νηστεία.

                     Ἡ ἀνθρωπαρέσκεια δὲν ἔχει θέση στὴ νηστεία. Κάνουμε νηστεία γιατί συμμετέχουμε στὰ παθήματα τοῦ Χριστοῦ. Ἀκόμη ἡ νηστεία μᾶς βοηθάει στὸν ἀγώνα ποὺ κάνουμε ἐναντίον τῆς ἁμαρτίας καὶ τοῦ διαβόλου. Ἡ δαιμονικὴ ἐνέργεια δὲν ἀποθρασύνεται στὸν καιρὸ τῆς νηστείας καὶ ἐπὶ πλέον «οἱ φύλακες τῆς ζωῆς ἡμῶν ἄγγελοι φιλοπονώτερον παραμένουσι τοῖς διὰ νηστείας τὴν ψυχὴν κεκαθαρμένοις», δηλ. οἱ φύλακες ἄγγελοί μας, λέγει ὁ Μ.Βασίλειος, μὲ καλύτερη διάθεση παραμένουν σὲ κείνους ποὺ καθαρίζουν τὴν ψυχή τους μὲ νηστεία. Ἀκόμη ὁ ἴδιος θὰ προσθέσει πὼς ἄγγελοι Θεοῦ καταγράφουν τοὺς νηστεύοντες «καθ’ ἑκάστην Ἐκκλησίαν». Μὲ τὴ νηστεία ἑλκυόυμε τὴ χάρη καὶ τὴν προστασία τοῦ Θεοῦ. Τὸ γένος τῶν δαιμόνων δὲ σταματᾶ νὰ πειράζει τοὺς ἀνθρώπους καὶ δὲν ἐκδιώκεται «εἰ μὴ ἐν προσευχῇ καὶ νηστείᾳ» (Ματθ. 17,21).

Ἀπαραίτητη ἡ νηστεία

                Τώρα ποὺ ἀχίζει τὸ στάδιο τῆς νηστείας κι ὁ νοῦς μας εἶναι στραμμένος στὸ Πάσχα, καλούμαστε νὰ νηστεύσουμε σωματικὰ καὶ ψυχικά.» Λύε πάντα σύνδεσμον ἀδικίας», γράφει ὁ Μ.Βασίλειος. Εἶναι ἡ νηστεία ἡ δεκάτη τοῦ χρόνου ποὺ ὀφείλουμε στὸ Θεό. Ἡ συστολὴ τοῦ ὕπνου, τῆς τροφῆς καὶ τῶν αἰσθήσεων συντρίβει τὴν καρδιὰ καὶ μᾶς κάνει νὰ πενθοῦμε γιὰ τὰ ἁμαρτήματά μας. Ἡ παράκληση τῶν πενθούντων εἶναι ἡ ζωντανὴ ἐπαφή μας μὲ τὸν Θεό. Τὶς ἡμέρες τῆς νηστείας πιθανῶς νὰ συναντήσουμε διάφορα ἐμπόδια, ὥστε νὰ μὴν πραγματοποιηθεῖ ἡ πνευματικὴ αὐτὴ ἄσκηση, ὅπως π.χ. ἀντεγκλήσεις μὲ τὸ περιβάλλον μας, μνησικακία ἀπὸ μέρους τῶν ἄλλων καὶ κακότητα. Μολύνονται οἱ ἡμέρες τῆς νηστείας μὲ τὰ πάθη μας. Ἂς μὴν πτοηθοῦμε. Ἂς ἀγαπήσουμε τὴ νηστεία καὶ τὴν ἐγκράτεια γιὰ νὰ ἔχουμε τὴν εὐλογία τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ περάσουμε μὲ εἰρήνη τὸ στάδιο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς.

 

''Ο θυμός''

''Ο θυμός''

Του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καστορίας κ. Σεραφείμ
 

---

Μιλώντας οι θεοφόροι Πατέρες της Εκκλησίας για την παρουσία της αμαρτίας και την είσοδό της στον πρωτόπλαστο Αδάμ, τη χαρακτηρίζουν ως ασθένεια του ανθρώπου.

Δεν είναι προσβολή του Θεού, όπως συνήθως λέγεται από τη σχολαστική θεολογία της Δύσεως, αλλά ασθένεια του νου.

Κι ενώ οι δυνάμεις του ανθρώπου δημιουργήθηκαν για να είναι στραμμένος ο άνθρωπος προς το Θεό, με την παρουσία της πτώσεως περιπλανώνται σε αντίθετες κατευθύνσεις από αυτήν του αληθινού προορισμού τους, όπως σημειώνει ο Άγιος Κύριλλος Πατριάρχης Αλεξανδρείας1.

Έτσι, από την ημέρα που ο άνθρωπος πίστεψε τη συμβουλή του πονηρού όφεως, αντί της υγείας απέκτησε την ασθένεια.

Έκλεισαν οι νοεροί οφθαλμοί της ψυχής και άνοιξαν τα σωματικά μάτια, κατανοώντας τη γυμνότητά τους, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η απώλεια της Χάριτος του Θεού.

Ο Άγιος Νικόλαος ο Καβάσιλας στο περίφημο έργο του «Εν Χριστώ Ζωή» είναι αποκαλυπτικός: «Από τη στιγμή που ο Αδάμ εμπιστεύθηκε τον πονηρό διάβολο και περιφρόνησε τον αγαθό Δεσπότη, διεστρεβλώθηκε το φρόνημά του και έχασε η ψυχή του από την υγεία και την ευεξία της. Από τότε και το σώμα ακολούθησε την ψυχή, προσαρμόστηκε στην κατάστασή της και διεστράφηκε και αυτό»2.

Ο άνθρωπος, συνεπώς, χρησιμοποιώντας παρά φύσιν τις δυνάμεις τής ψυχής του, γίνεται παράλογος, ανόητος, παράξενος, ξένος, παράδοξος, αλλοτριωμένος, όπως θα γράψει ο Άγιος Γρηγόριος Επίσκοπος Νύσσης.

Και θα συμπληρώσει: «Αν όμως (ο άνθρωπος) δεν χρησιμοποιεί σύμφωνα με τη φύση και το χαρακτήρα τους τις δυνάμεις του, αλλά μεταλλάζει τη χρηση τους αντίθετα με το σωστό, θα είναι παράλογος και αντιφατικός, τόσο που δεν θα μπορέσει κανείς να περιγράψει επάξια την παραλογία του. Δεν είναι το ίδιο σαν να οπλίζεται κάποιος παράταιρα, και βάζει το κράνος ανάποδα ώστε να σκεπάζει το πρόσωπο και η προσωπίδα να κινείται πίσω, να βάζει στο θώρακα τα πόδια και να εφαρμόζει τις περικνημίδες στο στήθος, και όσα είναι της αριστεράς πλευράς να τα περνά στη δεξιά και τα δεξιά όπλα να τα βάζει στα αριστερά; Αυτό που είναι φυσικό να πάθει στον πόλεμο ένας τέτοιος οπλίτης, αυτό είναι και φυσικό να το πάθει στη ζωή όποιος έχει γνώμη αξεκαθάριστη (σύγχυση) και μεταλλάσσει τη χρήση των ψυχικών δυνάμεων»3.

Μέσα σε αυτή τη διαστροφή κινείται και ο θυμός.

Α. Τι είναι ο θυμός;

Είναι η δύναμη της ψυχής που έχει τεθεί από το Θεό για να βοηθά τον άνθρωπο να αγωνίζεται "προς τας αρχάς, προς τας εξουσίας, προς τους κοσμοκράτορας του σκότους"4, να εξαφανίζει τους πονηρούς λογισμούς που οι πνευματικοί εχθροί τού υποβάλλουν.

Ο Άγιος Διάδοχος Επίσκοπος Φωτικής ονομάζει τον θυμό όπλο. «Δοκεί μοι εις όπλον μάλλον τη φύσει ημών τον σώφρονα θυμόν παρά του κτίσαντος ημάς παρασχεθήναι Θεού»5. Εάν αυτόν χρησιμοποιούσε ο Αδάμ και η Εύα δεν θα είχαμε την κυριαρχία της αμαρτίας με όλες τις συνέπειές της. Ο θεοφόρος Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης σε έναν περίφημο λόγο του περί παρθενίας θα προσθέσει και αυτός τη δική του εμπειρία : «Το θυμό και την οργή και το μίσος να τα χρησιμοποιούμε σαν σκυλιά-φύλακες, που αγρυπνούν μόνο για την αντίσταση κατά της αμαρτίας και να εκδηλώνουν τη φυσική τους ιδιότητα κατά του κλέπτη και του εχθρού, που μπαίνει κρυφά για να καταστρέψει το θείο θησαυρό και που έρχεται γι΄ αυτό, να κλέψει, να θανατώσει και να καταστρέψει»6. Με αυτήν την ενέργεια ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να έχει το νου του στραμμένο προς το Θεό και όχι προς τις αισθήσεις, να διατηρείται πνευματικά ελεύθερος, δηλαδή η ψυχή του να μην κυριαρχείται από την παρουσία των λογισμών που σαν ληστές προσπαθούν να ληστεύσουν τα εντός του, με αποτέλεσμα να διατηρείται πνευματικά καθαρός.

Καθαρή θα είναι η ψυχή του από τα πάθη,

καθαρή θα είναι η επικοινωνία του με το Θεό,

καθαρή θα είναι συγχρόνως και η προσευχή του.

Σε αυτήν την καθαρότητα αποβλέπει και ο Προφήτης Δαυίδ όταν ζητά από το Θεό καρδιά καθαρή: «Καρδίαν καθαράν κτίσον εν εμοί ο Θεός και πνεύμα ευθές εγκαίνισον εν τοις εγκάτοις μου»7.

Αυτή η καθαρότητα θα του παρέχει τη μεγάλη ευλογία του «οράν τον Θεόν». «Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεόν όψονται»8.

Β. Ο θυμός και η καλή χρήση του συμβάλλει στην αγωνιστικότητα του ανθρώπου προκειμένου να φθάσει εύθετος στη Βασιλεία των Ουρανών. Αυτή άλλωστε είναι και η προτροπή του Χριστού.

«Η Βασιλεία των Ουρανών βιάζεται και βιασταί αρπάζουσιν αυτήν»9. Χρησιμοποιώντας σωστά το θυμικό, υπάρχει πνευματική αύξηση και κατά Θεόν τελείωση του ανθρώπου. Έτσι μπορεί κανείς να μιλήσει για ενάρετη ζωή και υγεία ψυχής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο κινείται και η προτροπή του ψαλμωδού «οργίζεσθε και μη αμαρτάνετε»10.

Είναι χαρακτηριστική η νουθεσία του Μεγάλου Βασιλείου : "Εάν κάποιος αισθανθεί εναντίον κάθε αμαρτήματος τη διάθεση που αναγράφεται στη Γραφή : "Εξέτηξέ με ο ζήλος σου, ότι επελάθοντο των λόγων σου οι εχθροί μου"(11), τότε είναι φανερός του Θεού ο ζήλος. Και εδώ όμως χρειάζεται συνετή ενέργεια, για να οικοδομηθεί η πίστη. Αυτή η διάθεση, όταν δεν υπάρχει από πριν στην ψυχή και δεν την κατευθύνει, τότε η κίνηση της ψυχής γίνεται ανώμαλη και δεν τηρείται με κανένα τρόπο ο σκοπός της θεοσέβειας" 12.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος καταδεικνύει πώς ο θυμός μπορεί να γίνει χρήσιμο όργανο προκειμένου να ξυπνήσει τη νωθρότητα και την αδυναμία της ψυχής : "Δεν είναι κακό το να οργίζεται κανείς αλλά το να οργίζεται παράλογα και εντελώς άδικα. Γιατί ο άδικος θυμός δεν μπορεί να θεωρηθεί αθώος, λέγει η Γραφή". Όχι γενικά ο θυμός, αλλά ο άδικος θυμός. Και ο Χριστός πάλι λέγει : "Εκείνος που οργίζεται κατά του αδελφού του χωρίς λόγο", όχι γενικά εκείνος που οργίζεται. Αν λοιπόν δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε αυτό το πάθος, ακόμη κι όταν το καλεί η περίσταση, βρίσκεται μέσα μας άσκοπα και μάταια· αλλά δεν δόθηκε άσκοπα. Γι' αυτό και ο Δημιουργός το φύτεψε αυτό το πάθος μέσα μας, για να διορθώνονται εκείνοι που σφάλλουν· για να ξυπνάει δηλαδή τη νωθρότητα και την αδυναμία της ψυχής, να ξυπνάει εκείνον που κοιμάται και έχει παραλύσει" 13.

Τέλος, κατά τον Ησαΐα τον Αναχωρητή, η οργή είναι φυσική ιδιότητα του νου και χωρίς αυτήν δεν πετυχαίνεται η καθαρότητα στον άνθρωπο, εάν δεν οργισθεί εναντίον όλων των πονηρών λογισμών που σπέρνει μέσα του ο διάβολος14.

Γ. Η διαστροφή του θυμού.

Η παρουσία της αμαρτίας μετέτρεψε το θυμό σε δύναμη ψυχής παρά φύσει και παρά λόγω. Αντί να μάχεται να κερδίσει την ελευθερία από τα πάθη, στρέφεται στα αισθητά στα οποία και παραδίδεται. Τίθεται στην υπηρεσία της σάρκας και αφοσιώνεται στη διατήρηση της ηδονής. Αυτήν τη διαπίστωση τη βλέπουμε διατυπωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Σιναΐτη: «Εκ φύσεως υπάρχει μέσα μας ο θυμός εναντίον του όφεως, και εμείς τον χρησιμοποιούμε εναντίον του πλησίον»15. Γι' αυτό και ο Μέγας Βασίλειος τον ονομάζει «μανία και τρέλα ολιγοχρόνια»16, ενώ κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο : «δεν υπάρχει τίποτε πιο απρεπές, τίποτε πιο ανάξιο, τίποτε πιο φοβερό, τίποτε πιο αηδές, τίποτε πιο βλαβερό από το θυμό»17.

Και το πιο κακό, όπως μας σημειώνουν οι Άγιοι Πατέρες, είναι όταν αυτός ο θυμός στρέφεται και εναντίον του Θεού. Χαρακτηριστικός είναι ο λόγος του Αγίου Νικήτα του Στηθάτου: «Ο θυμός είναι στο μεταίχμιο μεταξύ επιθυμίας και του λογιστικού της ψυχής, και είναι στο καθένα από αυτά σαν όπλο στην κίνησή τους παρά φύση ή κατά φύση. Όταν δηλαδή η επιθυμία και το λογιστικό κινούνται κατά φύση προς τα θεία, τότε ο θυμός είναι για το καθένα από αυτά όπλο δικαιοσύνης εναντίον του μόνο φιδιού που σφυρίζει και τους υποβάλλει να γευθούν τις σαρκικές ηδονές και να επιδιώξουν τη δόξα των ανθρώπων. Όταν όμως εκτρέπονται από την κατά φύση κίνησή τους και μεταβάλλουν την ενέργειά τους στο παρά φύση και από τη μελέτη των θείων μεταφέρονται στα ανθρώπινα, τότε ο θυμός είναι όπλο αδικίας για τη διάπραξη αμαρτίας• γιατί τότε η επιθυμία και το λογιστικό μάχονται με όπλο το θυμό και επιτίθενται εναντίον εκείνων που αναχαιτίζουν τις ορμές και τις ορέξεις τους. Έτσι ο άνθρωπος, ή αναδεικνύεται πρακτικός και θεωρητικός και θεολογικότατος μέσα στην Εκκλησία των πιστών, όταν κινείται κατά φύση, ή κτηνώδης και θηριώδης και δαιμονιώδης, όταν εκτρέπεται στο παρά φύση»18.

Γι’ αυτό και η προσευχή μας θα πρέπει να είναι εκτενής προς το Θεό, όπως έκαναν και οι Άγιοι της Εκκλησίας μας, ώστε να μας οπλίζει με τον υγιή θυμό για να πετυχαίνουμε νίκες κατά του εχθρού, για να βιώνουμε την παρουσία του Θεού και της Βασιλείας Αυτού μέσα στο χώρο της καρδιάς μας.

Προσευχή εκτενής να μας προφυλάσσει από το θυμό κατά του πλησίον και κυρίως από το θυμό κατά του Θεού.

---

1 Αγίου Κυρίλλου Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους επιστολήν, PG 74,789Β

2 Αγ. Νικολάου Καβάσιλα, Περί της εν Χριστώ ζωής, εκδ. Ιερόν Ησυχαστήριον Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου,

Σουρωτή Θεσσαλονίκης 2004, σελ. 107

3 Αγίου Γρηγορίου Επισκόπου Νύσσης, Περί Παρθενίας, κεφ. ΙΗ΄, ΕΠΕ 9,113

4 Εφεσ. 6,12

5 Αγίου Διαδόχου Επισκόπου Φωτικής, Τα εκατόν γνωστικά κεφάλαια, (κείμενον-μετάφρασις-σχόλια Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου)

εκδ. Άγιον Όρος 1999, κεφ. ΞΒ΄ "Ο θυμός", σελ. 123

6 Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, ο.π. 111

7 Ψαλμ. 50,20

8 Ματθ. 5,8

9 Ματθ. 11,12

10 Ψαλμ. 4,5

11 Ψαλμ. 118,139

12 Μεγ. Βασιλείου, "Όροι κατ'επιτομήν", ΡΞΕ', ΕΠΕ 9,200

13 Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Εις Άγιον Παύλον, Ομιλία ΣΤ', κεφ. 5, ΕΠΕ 36,514

14 Όσιος Νικήτας ο Στηθάτος, Κεφάλαια πρακτικά, πρώτη ἑκατοντάς, κεφ. 16. Φιλοκαλία Ιερών Νηπτικών τομ. δ΄.

15 Ησαΐου του Αναχωρητού, Περί τηρήσεως του νοός κεφάλαια κζ΄, κεφ. 1, Φιλοκαλία Ιερών Νηπτικών, τομ. α΄.

16 Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ, Λόγος ΚΣΤ΄ Περί διακρίσεως ευδιακρίτου, μέρος δεύτερον, παρ. 41, εκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου,

Ωρωπός Αττικής 1978, σελ. 318

17 Μεγ. Βασιλείου, "Κατά οργιζομένων", 1, ΕΠΕ 6,160

18 Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, "Εις Πράξ.", Ομιλ. ΙΕ',5, ΕΠΕ 15,444

''Η κιβωτός''

''Η κιβωτός''

Του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καστορίας κ. Σεραφείμ

---

         

Το πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου συγκεντρώνει και πάλι την ευλάβειά μας, τη σκέψη μας και την καρδιά μας στη θαυμαστή Ακολουθία των Χαιρετισμών, που τμηματικά ψάλλεται κάθε Παρασκευή βράδυ της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής και ολόκληρη την Παρασκευή της Πέμπτης Εβδομάδας των Νηστειών. Αυτή η ευλάβεια στο πρόσωπο της Παναγίας οφείλεται στο ότι πρόκειται για ένα εξαίσιο, υπερκόσμιο και ουράνιο θέαμα, «άκουσμα και λάλημα φρικτόν»1, κατά την έκφραση του Αγίου Ιωσήφ του Υμνογράφου.

Το μυστήριο της Θεοτόκου υπερβαίνει, όχι μονάχα όλα τα ανθρώπινα πνευματικά μεγέθη, αλλά και τα ουράνια πλην του Θεού. Όλα στο πρόσωπό της είναι μεγάλα και θαυμαστά. Δεν ήταν μόνο σκεύος του Θεού, αλλά έγινε και θρόνος χερουβικός όπου ολόκληρος ο Άπειρος Θεός Λόγος κατώκησε σωματικώς στην άχραντη γαστέρα της για να σώσει το ανθρώπινο γένος από τη φθορά και το θάνατο.

Γι’ αυτό και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς σ’ έναν περίφημο λόγο του στα Εισόδια της Υπεραγίας Θεοτόκου λέγει τα εξής χαρακτηριστικά: «Αυτή μόνο είναι μεθόριο κτιστής και άκτιστης φύσεως και κανείς δεν θα μπορούσε να έλθη προς τον Θεό παρά μόνο δι’ αυτής και δια του μεσίτη που εγεννήθηκε από αυτήν»2.

Και ο Άγιος Νικόδημος θα συμπληρώσει: «όσο περισσότερο χαίρονται και αγάλλονται άγγελοι και άνθρωποι να σε δοξάζουν, τόσο περισσότερο λαμβάνουν τας εκ Θεού δια σου ελλάμψεις… και όση περισσότερη αγάπη χωρούν σε εσένα, τόσο περισσότερο μετέχουν της Χάριτος του Θεού»3.

Για τη δοξολογία του ονόματος του Θεού, για την τιμή της Υπεραγίας Θεοτόκου αλλά και για τον προσωπικό μας αγιασμό, αξίζει να σταθούμε σε ένα στίχο του κοντακίου της αποψινής Ακολουθίας του Ακαθίστου Ύμνου : «Χαίρε κιβωτέ χρυσωθείσα τω πνεύματι, χαίρε θησαυρέ της ζωής αδαπάνητε».

Μας μεταφέρει ο στίχος αυτός στο κλίμα της Αγίας Γραφής, και μάλιστα στην Παλαιά Διαθήκη, και μας θυμίζει τις δύο κιβωτούς που, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των θεοφόρων Πατέρων, προτύπωναν το πρόσωπο και τη διακονία της Παναγίας.

Α. Κιβωτός η Παναγία

Η πρώτη είναι η κιβωτός του Νώε που έσωσε τον άνθρωπο του Θεού, τον Νώε, και την οικογένειά του από τον καταστρεπτικό κατακλυσμό που αφάνισε κυριολεκτικά κάθε ψυχή ζώσα, όπως μας περιγράφει παραστατικά η Παλαιά Διαθήκη.

Αλλά και η νέα Κιβωτός της χάριτος και της σωτηρίας, η Θεοτόκος, είναι αυτή η οποία έφερε στον κόσμο τη σωτηρία των βροτών, τον Ιησού Χριστό, και έσωσε το ανθρώπινο γένος από τον κατακλυσμό της αμαρτίας.

Αντίστοιχα, η Εκκλησία που είναι τύπος της Παναγίας, είναι εκείνη που σώζει και θα σώζει στο διηνεκές κάθε άνθρωπο από την παρουσία της αμαρτίας. Δεν νοείται Εκκλησία χωρίς την Παναγία. Η Υπεραγία Θεοτόκος είναι η Εκκλησία και η Εκκλησία είναι πάλι η Υπεραγία Θεοτόκος.

Όπως η Εκκλησία έχει κεφαλή τον Χριστό και ονομάζεται Κιβωτός της Σωτηρίας, έτσι και η Θεοτόκος αξιώθηκε να φέρει μέσα στα πανάχραντα σπλάχνα της τον Μονογενή Υιό και Λόγο του Θεού.

Γι’ αυτό και ο Άγιος Κύριλλος Πατριάρχης Αλεξανδρείας χαρακτηρίζει την Παναγία ως την «Αγίαν Εκκλησίαν».

«Πρέπει να έχουμε θείο φόβο και να φοβόμαστε την αχώριστη Τριάδα, υμνούντες την αειπάρθενο Μαρία, δηλαδή την Αγία Εκκλησία»4.

«Νέα Εύα» τη χαρακτηρίζει ο Άγιος Επιφάνιος Επίσκοπος Κύπρου: «Η μεν Εύα έγινε αιτία θανάτου στους ανθρώπους, η δε Μαρία έγινε αφορμή ζωής δια της οποία δόθηκε σε εμάς η πραγματική ζωή»5.

Γι’ αυτό και ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός γεμάτος θαυμασμό ονομάζει την Παναγία «ουρανομίμητη εκκλησία»6.

«Δεν νοείται και δεν μπορεί να σταθεί η Εκκλησία χωρίς την Παναγία Μητέρα του Σωτήρος Χριστού ... Όταν πει κανείς το "Θεοτόκος" συμπεριλαμβάνει σ΄ αυτό όλην την έννοιαν της Εκκλησίας, γιατί διά του ονόματος τούτου και στο πρόσωπο της αειπαρθένου Μαρίας εκφράζεται όλο το θείο μυστήριο του προσώπου του Ιησού Χριστού. Η πλατυτέρα, ζωγραφισμένη στο ημιθόλιο της κόγχης του Ιερού Βήματος μετά του Ιησού Χριστού, αυτό ακριβώς συμβολίζει, δηλαδή την Εκκλησίαν μετά του Ιησού Χριστού εις το μέσον αυτής. Καί ἡ οδηγήτρια είναι η επίγεια Εκκλησία, που οδηγεί όλους τους ανθρώπους να τους συνενώσει σε Σώμα Χριστού»7.

Β. Κιβωτός η Παναγία

Μας υπενθυμίζει την κιβωτό της Παλαιάς Διαθήκης που περιείχε τα ιερότερα από τα ιερά αντικείμενα της Σκηνής του Μαρτυρίου.

Η κιβωτός, όπως μας παραδίδει το ιερό κείμενο, ήταν ολόχρυση και μέσα σ’ αυτήν βρισκόταν η χρυσή στάμνα που περιείχε το ουράνιο μάννα, η ράβδος Ααρών που βλάστησε και οι δύο πλάκες του Δεκαλόγου.

Την σκέπαζαν δε δύο ολόχρυσα χερουβίμ. Αυτή μας υπενθυμίζει στην προς Εβραίους επιστολή του ο Απόστολος Παύλος: «μετά το δεύτερον καταπέτασμα σκηνή η λεγομένη Άγια αγίων, χρυσούν έχουσα θυμιατήριον και την κιβωτόν της διαθήκης περικεκαλυμμένην πάντοθεν χρυσίῳ, εν η στάμνος χρυσή έχουσα το μάννα και η ράβδος Ααρών η βλαστήσασα και αι πλάκες της διαθήκης, υπεράνω δε αυτής Χερουβίμ δόξης κατασκιάζοντα το ιλαστήριον»8.

Σ’ αυτήν την κιβωτό βλέπουν οι Πατέρες της Εκκλησίας το πρόσωπο της Θεοτόκου. Όπως η παλαιά κιβωτός κατασκευάστηκε από πολύτιμα υλικά, έτσι και η νέα κιβωτός, η Θεοτόκος, χρυσώθηκε με τη χάρη του Παναγίου Πνεύματος.

Γι’ αυτό και γεμάτος θαυμασμό ψάλλει ο ιερός υμνογράφος: «ο γαρ του ουρανού και της γης κατασκεύασε σε ποιητής άχραντε»9.

Δεν είναι απλώς αγία, αλλά Παναγία.

Δεν είναι χαριτωμένη αλλά Κεχαριτωμένη.

Δεν έφερε μέσα της τις πλάκες του νόμου, αλλά τον ίδιο τον Νομοθέτη.

Ως χρυσή στάμνα, δεν περιείχε το μάννα, αλλά Αυτόν τον Ουράνιον Άρτον, τον Χριστό, ο Οποίος προσφέρεται στους πιστούς ως φάρμακο αθανασίας, «αντίδοτο του μη αποθανείν».

«Συ στάθηκες νοητή Εδέμ ιερώτερη και θεϊκότερη από την παλαιά… η κιβωτός κρατώντας τον σπόρο για ένα δεύτερο κόσμο εσένα προεικόνισε», θα γράψει γεμάτος θαυμασμό ο θεοφόρος Νείλος της Δαμασκού10.

Κιβωτός η Παναγία,

Κιβωτός η χρυσωθείσα τω πνεύματι,

Θησαυρός για το ανθρώπινο γένος ο αδαπάνητος.

Αλλά και ο κάθε χριστιανός θα πρέπει να έχει σαν στόχο και σκοπό της ζωής του να φιλοξενήσει μέσα του τον Αμνό του Θεού, «τον αίροντα την αμαρτία του κόσμου».

Να γίνει σκηνή του Θεού και ναός του Θεού, σύμφωνα με την προτροπή του Αποστόλου Παύλου «υμείς ναός Θεού εστέ ζώντος, καθώς είπεν ο Θεός ότι ενοικήσω εν αυτοίς και εμπεριπατήσω, και έσομαι αυτών Θεός, και αυτοί έσονταί μοι λαός»11.

Γι’ αυτό και θα πρέπει να καταφεύγουμε με ευλάβεια στο πανάγιο πρόσωπό της και να την παρακαλούμε να γίνουμε χωρητικοί της Χάριτος του Θεού. Να ζούμε μέσα στην Εκκλησία και να τρεφόμαστε με τη ζωή της Εκκλησίας.

Εάν επιθυμούμε πραγματικά την είσοδό μας στη Βασιλεία των Ουρανών. Να καταφεύγουμε ακόμη στο πρόσωπο της Παναγίας όπως έκαναν και οι Άγιοι της Εκκλησίας μας προκειμένου να μας πάρει από το χέρι και να μας μεταφέρει στον Υιό και Θεό της.

«Ως έμψυχος και ζώσα λογική κιβωτός, ευλογημένη Μαριάμ,

τον νομοδότην Λόγον, ώσπερ Νώε χωρείς,

κατακλυσμού λυτρούμενον πλάνης τον κόσμον,

και αρχηγόν δεικνύμενον, ετέρου κόσμου δεύτερου και βίου κρείττονος»12.

            

---

1 5η Ωδή Κανόνος του Ακαθίστου Ύμνου

2 Αγ. Γρηγορίου Παλαμά, «Ομιλία ΝΓ’», κεφ. 37, ΕΠΕ 9,309

3 Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου, «Μαρία, η Μητέρα του Θεού», Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 22

4 Αγ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, «Ομιλία Δ’», PG 77,996D

5 Αγ. Επιφανίου Κύπρου, «Πανάριον», PG 42,727D

6 Γεωργίας Κουνάβη, «Παναγία και Εκκλησία», σελ. 25-26, έκδ. Ι.Ν. Τιμίου Σταυρού Χολαργού, Αθήνα 1986

7 αυτόθι

8 Εβρ. 9,3-5

9 Ακολουθία των Χαιρετισμών, Δ’ Στάση

10 Γεωργίας Κουνάβη, «Παναγία και Εκκλησία», σελ. 28, έκδ. Ι.Ν. Τιμίου Σταυρού Χολαργού, Αθήνα 1986

11 Β’ Κορ. 6,16

12 Αγ. Νικοδήμου Αγιορείτου, «Θεοτοκάριον», Ωδή δ’ - Ήχος Τρίτος - Τρίτη Εσπέρας, σελ. 104, Εκδ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 2006

Νέοι και Εκκλησία: Φταίει κανείς;

Νέοι και Εκκλησία: Φταίει κανείς;

Του Αρχιμ. Πορφυρίου,

Ηγουμένου Τιμίου Προδρόμου Βέροιας

---

Πριν λίγο διάβασα ακόμα ένα άρθρο με θέμα που ενδιαφέρει πολλούς. Σεβαστός αγιορείτης γέροντας, μακαρίτης πλέον, αναλύει το θέμα: Νέοι και Εκκλησία.

Δηλαδή ποιός ή τί φταίει που οι νέοι δεν πάν στην Εκκλησία.

Δεν το πιστεύω ότι οι νέοι δεν παν στην Εκκλησία. Πάν και παραπάν. Αλλά οι νέοι έχουν κάποιες αξιώσεις και τις εκφράζουν πιό έντονα από όσους έπαθαν πλέον αρτηριοσκλήρυνση και κατάντησαν ωχαδερφιστές. Αλλά γιά αυτά άλλη φορά.

Το κείμενο που θα ακολουθήσει το σκέφτηκα άπειρες φορές και, να πω την αλήθεια, κάθε φορά που ετοιμαζόμουν να το γράψω με έπιανε ένας αδιόρατος φόβος. Φόβος γιατί αυτά που θα διαβάσετε παρακάτω δεν λέγονται εύκολα.

Δυστοκία μεγάλη και πολυχρόνια. Και νά, τώρα, το απότοκον. Και αφού είμαστε μέσα στην Σαρακοστή,στο δεύτερο μισό, στην κατηφόρα, που είναι και πιό δύσκολη, ζητώ προκαταβολικά το συμπάθιο τών αναγνωστών μας.

1.Σε ένα ταξίδι από τον ιερό Άθωνα γιά την Θεσσαλονίκη, με λεωφορείο της γραμμής, έζησα το εξής.

Καθόμουν σε μία από τις μπροστινές θέσεις. Κάπως με ξέφυγε και φαινόταν το μικρό κομποσκοινάκι στο χέρι.

Στην άλλη μεριά του διαδρόμου, καθόταν στην ίδια σειρά των θέσεων ένα κοριτσάκι, Τετάρτης Δημοτικού, Ελενίτσα, αν θυμάμαι λεγόταν. Τώρα σίγουρα θα έχει και παιδιά. Κάπως παλιά η ιστορία.

Στην θέση του συνοδηγού μία αλλοπαρμένη νεοελληνίδα, όχι άμυαλη αλλά κοκορόμυαλη. Φαινόταν από την όλη εμφάνισή της. Και αποδείχτηκε, στην συνέχεια της ιστορίας.

Η μικρή, της διπλανής θέσης, μας έπιασε την κουβέντα.

Τί είναι αυτό; Ρώτησε γιά το κομποσχοίνι και με έκανε να ντραπώ και αμέσως να το μαζέψω στην χούφτα μου.

Τί κάνετε με αυτό; Πολύ χαριτωμένο παιδάκι. Πώς να τολμήσω να κρυφτώ και να αλλάξω την συζήτηση; Της μίλησα ευθαρσώς και γλυκά, σαν σε παιδί.

-Ξέρεις, εμείς στο χωριό μας μάς κάνουν κατηχητικό. Αλλά η μαμά μου δεν με αφήνει να πηγαίνω. Εγώ όμως ξεφεύγω και πηγαίνω.

Όταν το μαθαίνει από τις άλλες μαμάδες όμως, με μαλλώνει. Δεν θέλει να πηγαίνω στην εκκλησία και στο κατηχητικό.

Τις εικονίτσες που μας δίνει η κυρία μας στο κατηχητικό μέ τις παίρνει, και άλλες φορές μέ τις καίει και άλλες φορές με τις σκίζει.

Και κάπως συνωμοτικά, γυρίζει περισσότερο προς το μέρος μας και λέει: -Νά, αυτή είναι η μαμά μου – και έδειξε την κυρία στην θέση του συνοδηγού- Ο οδηγός είναι ο μπαμπάς μου.

Ύστερα από αυτήν την συγκλονιστική αποκάλυψη, δεν ξέρω πόσο κράτησε η κουβέντα μας.

Όμως- θυμάμαι- έδωσα κάτι στην Ελενίτσα, που το έβαλε στην τσεπούλα της. Σε ένα από τα επόμενα χωριά κατέβηκαν. Στα σκαλιά, γύρισε κρυφά προς το μέρος μας και με το χεράκι μας αποχαιρέτησε.

2.Ας γράψουμε και μία ακόμα ιστοριούλα. Φρέσκια αυτήν την φορά. Σχεδόν προχθεσινή.

Δεχθήκαμε ένα μήνυμα, στο κινητό μας τηλέφωνο, από μία αναστατωμένη μητέρα. Ο γιός της αρνήθηκε να σχεδιάσει σε χαρτόνι και να κόψει μάσκα, και, φυσικά ούτε λόγος γιά να την φορέσει στις Αποκριές.

«Ο γέροντας είπε ότι δεν πρέπει να παραμορφώνουμε τα μούτρα μας με μάσκες. Το πρόσωπό μας μοιάζει στον Χριστό, ο οποίος στενοχωριέται όταν αλλάζουμε την μορφή του στα πρόσωπά μας.» Και αυτός ο μικρός Τετάρτης Δημοτικού.

Η Τετάρτη Δημοτικού είναι μάλλον η πιό σημαντική περίοδος ενός παιδιού γιά τα θέματα της προσωπικότητας, που έχουν σχέση με την εν Αγίω Πνεύματι ζωή μας. Τα παραδείγματα που έχουμε πολλά, έως και πάρα πολλά.

- Φοβάμαι κάπως να το πώ, γιά να μην το ακούσουν οι αντίχριστοι που νομίζουν ότι αυτοί είναι «υπεύθυνοι» γιά την παιδεία των παιδιών της Ελλάδας, οι ανόητοι, και κάνουν και άλλο κακό στα παιδιά.

Η δασκάλα, λοιπόν, χαρακτήρισε φανατικό τον μικρό και είπε στην μάννα να τον προσέξει. Και επί πλέον, να απευθυνθεί σε αυτόν - ποιός είναι αυτός και τί σημαίνει γέροντας που τον αναφέρει συνέχεια ο γιός της – γιά να τον «νουθετήσουμε».

Δόξα τω Θεώ, που έχει ακόμα κλήρο ο Χριστός και δεν εξανδραποδίστηκαν τελείως οι νεολαίοι μας.

3.Τρίτη περίπτωση, και φαρμακερή. Αρχίζει και ξετυλίγεται το κουβάρι και ο λόγος μας ξεσκεπάζεται-δηλαδή αποκαλύπτεται.

Μας πιάνουν γονήδες και μας λέν: Πάτερ, πες στον τάδε ή την δείνα, το παιδί μου, να μην θρησκεύει τόσο, γιατί ξεχωρίζει και δεν τον/την χωνεύουν στο σχολείο. Πάτερ, τώρα έχουν τις πανελλαδικές. Πες στο παιδί να μην νηστεύει. Μικρό είναι ακόμα, έχει χρόνο μπροστά του. Θα νηστέψει.

Και πολλά παρόμοια.

Αλλά, έτσι έκαμναν οι άγιοι; Οι άγιες μαννάδες έτσι φέρνονταν στα άγια παιδιά τους;
Τότε γιατί τιμούμε τον Άγιο Κήρυκο και την Αγία Ιουλίττα; Γιατί τιμούμε τον Άγιο Μελίτωνα, από τους Μ΄(=Τεσσαράκοντα) Μεγαλομάρτυρες; Τον Άγιο Ακάκιο τον νεομάρτυρα, που η μάννα του τον έστειλε στον Άγιο Άθωνα; Και πόσους άλλους;!

4. Να και η τέταρτη ιστορία. Ο Αθανάσιος στην Κουλακιά, υιός Πολύχρου και Λουλούδας, τα έβαλε με την Τουρκιά. Ο πατέρας προύχοντας, και μπορούσε να γλιτώσει τον γιό του.

Όμως τον άφησε και μαρτύρησε, γιά να μην τα χαλάσει με του κατακτητές. Ούτε να τον θάψουν δεν πήγαν οι γονήδες. Και τον έθαψαν Γύφτοι Χριστιανοί, όπως το γράφει ο Άγιος Νικόδημος στο Νέον Μαρτυρολόγιον.

Γιά τις αντιδράσεις, στο θέμα του Μοναχισμού, ας μην μιλήσουμε. Ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος- τί έπαθαν με αυτό το Σύριοι, Σύροι λέγονται οι άνθρωποι- τους δικαιώνει, σαν γονείς, μέχρι την κουρά.

Όποιοι συνεχίζουν να αντιδρούν, γράφει, έχουν δαιμόνιο...

Το μέγιστο πρόβλημα, σε μέγιστον βαθμό, των νέων που δεν πάνε στην Εκκλησία είναι ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥΣ. Τραγικό ίσως, αλλά αληθινό. Και η αλήθεια δεν είναι μικρή ή μεγάλη.

Είναι μία και απόλυτη. Ίσως υπάρχουν, και σίγουρα θα υπάρχουν, και άλλοι λόγοι. Θα μας επιτρέψετε όμως να θεωρούμε τούς γονείς τον πιό σοβαρό λόγο.

Εξάλλου, το λέει και το Άγιο Ευαγγέλιο: «Εχθροί αυτού οι οικείοι αυτού», και ο άγιος Απόστολος: «Οι δε γονείς μη παροργίζητε τα τέκνα υμών». Όχι «μην τα οργίζετε», αλλά να μην τα παροργίζετε=Μην τα κάνετε έξω φρενών, μην «τα βγάζετε απ΄ τα ρούχα τους».

Άλλο είναι η τιμή και ο σεβασμός και άλλο η υποταγή.

«Είσαι μικρός, άσε τις νηστείες, να δέσεις κόκκαλο». «Μεγάλωσες, είσαι φοιτητής, κύττα να βρεις κανένα καλό κορίτσι, έχεις ανάγκες». «Τί ντύσιμο είναι αυτό; Καλόγρια είσαι; Άντε βάλε κανένα ρούχο της μόδας».

Δεν θα αναφέρουμε πολλούς αγίους. Μόνον τον Άγιο Νικόλαο, που νήστευε από βρέφος Τετάρτη και Παρασκευή, και έφτασε σε βαθύ γήρας.

Το παιδί δεν είναι εξαγοράσιμο γραμμάτιο ούτε μέσο προς συναλλαγή.

«Σε σπούδασα, να με κυττάξεις.» «Σε μεγαλώσαμε και έχεις υποχρέωση να μας φροντίσεις.» Και πόσα άλλα σχετικά, που μόνον οργή και παροργισμό προκαλούν στα παιδιά. Και γεμίζουν τα γηροκομεία, γιατί δεν αντέχονται.

Έχουμε και εμείς μιά μάννα. Ποτέ δεν βάφτηκε ούτε έβαψε τα μαλλιά της. Ποτέ δεν ανακατεύτηκε σε κανένα σπιτικό. Γιά όλους γίνεται λιμάνι και σε κανέναν δεν προκάλεσε ποτέ τρικυμία. Μόνον ευχές βγάζει το στόμα της.

Και όταν κάποιος την λέει να «συμβουλέψει», δηλαδή να ανακατευτεί, σε άλλες υποθέσεις, δεν το δέχετε με τίποτα.

Σαν άνθρωπος, εννενήντα τριών ετών, σίγουρα θα πέρασε, θα έπαθε και θα έμαθε πολλά. Κάποτε πήγε σε έναν άγιο πνευματικό και εξομολογήθηκε. Και την ρώτησε: μεταφέρεις λόγια; Όχι, ποτέ. Έ, τότε να κοινωνάς πάντοτε όποτε θέλεις.

Ψάχνουμε αίτια και αιτιατά. Ψάχνουμε αφορμές και δικαιολογίες. Μετατοπίζουμε τις ευθύνες στους άλλους. Και πάει λέγοντας.

Θέλουμε να γίνει κάτι καλό στην νεολαία; Ας ετοιμάζουμε μάννες και πατεράδες, που αγωνίζονται μέσα στην Εκκλησία σωστά. Και τότε υπάρχει ελπίδα. Μεγάλη Ελπίδα. Ο Χριστός.

Αδελφοί, Καλό υπόλοιπο. Και καλή Ανάσταση.